Anonyme de Bordeaux
L'Anonyme de Bordeaux (ou Pèlerin de Bordeaux, ou Burdigalensis) a décrit en langue latine l'itinéraire qui l'a conduit de Bordeaux à Jérusalem, en l'an 333 ainsi que son retour pour une partie en 334.
PrésentationModifier
C'est le premier document de pèlerinage de Jérusalem et en Terre sainte que l'on possède. Son itinéraire est plus détaillé que les autres documents existants puisqu'il y rajoute chaque mutatio où il est passé. Toutes les étapes de son parcours sur les voies romaines ne sont entrecoupées que de quelques remarques jusqu'à l'arrivée en Terre Sainte. Ces lieux sont subdivisés en mutatio, mansio et civitas essentiellement .
A ce jour, seuls trois manuscrits de l’"itinerarium Burdigalense" sont connus dont le titre complet est Itinerarium a Burdigala Hierusalem usque ; et ab Heraclea per Alaunam et per urbem Romam Mediolanum usque sic : un premier à la bibliothèque du chapitre de Vérone, un second à la bibliothèque de l'ancienne abbaye de Saint-Gall et le troisième à la Bibliothèque Nationale de Paris. Ils sont le fruit de la copie d'un document antécédent et par la suite plusieurs documents imprimés ont été réalisés. Outre les erreurs initiales des moines copistes, les documents imprimés qui ont suivi ont pu en rajouter. C’est ainsi qu’une étape a été rajoutée après Mediolanum (Milan). Cette ligne excédentaire, Fluvio Frigido se trouve en Slovénie, comme la rivière du même nom... il faut donc être prudent en utilisant ces manuscrits. De même, les noms, les distances et les synthèses peuvent diverger selon les parchemins et les copies ultérieures.
Ses informations sur le Mont du Temple sont parmi les plus précieuses, comme sur la lapis pertusus (roche trouée) sur laquelle les Juifs viennent pleurer, une fois par an, qui serait la première mention de la grotte sur laquelle sera bâti le Dôme du Rocher.
ItinéraireModifier
De Bordeaux à Toulouse (en lieues)Modifier
Ville actuelle | altitude (m) | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
CIVITAS BVRDIGALA | Bordeaux | 0 à 27 | + | ||||
Mutatio Stomatas | Saint-Médard-d'Eyrans | 0 à 27 | + | ||||
Mutatio Sirione | Cérons | 0 à 27 | + | ||||
Civitas Vasatas[1] | Bazas | 34 | + | ||||
Mutatio Tres Arbores | Maillas | 88 à 152 | + | ||||
Mutatio Oscineio | Losse | 95 à 157 | + | ||||
Mutatio Scittio | Gabarret | 135 à 178 | + | ||||
Ciuitates Elusa[2] | Eauze | 106 à 193 | + | ||||
Mutatio Vanesia[3] | La Molère, Saint-Jean-Poutge | 105 à 225 | + | ||||
Civitas Auscius | Auch | 115 à 281 | + | ||||
Mutatio ad Sextum | La Peyrère | + | |||||
Mutatio Hungunuerro | Gimont | 144 à 232 | + | ||||
Mutatio Bucconis | L'Isle-Jourdain | 136 à 304 | + | ||||
Mutatio ad Iouem | Léguevin | 164 à 237 | + | ||||
Civitas Tholosa | Toulouse | 115 à 263 | + | ||||
De Toulouse à ArlesModifier
Ville actuelle | altitude (m) | ||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Civitas Tholosa | Toulouse | 115 à 263 | + | ||||
Mutatio ad Nonum | Pompertuzat | + | |||||
Mutatio ad Vicesimum | L'Hôpital | + | |||||
Mansio Elusione | Montferrand | 186 à 301 | + | ||||
Mutatio Sostomago | Castelnaudary | + | |||||
Vicus Hebromago | Bram | 119 à 165 | + | ||||
Mutatio Cedros | Caux-et-Sauzens | + | |||||
Castellum Carcassone | Carcassonne | 81 à 250 | + | ||||
Mutatio Tricensimum | Floure | + | |||||
Mutatio Hosuerbas | Lézignan-Corbières | + | |||||
Civitas Narbone | Narbonne | 0 à 285 | + | ||||
Civitas Beterris | Béziers | 17 | + | ||||
Mansio Cessarone | Saint-Thibéry | + | |||||
Mutatio Foro Domiti | Montbazin | + | |||||
Mutatio Sostantione | Castelnau-le-Lez | + | |||||
Mutatio Ambrosi | Pont Ambroix | + | |||||
Civitas Nemauso | Nîmes | 21 à 215 | + | ||||
Mutatio ponte Aerarium | Bellegarde | + | |||||
Civitas Arelate | Arles | 0 à 57 | + | ||||
D'Arles à MilanModifier
Itinéraire de l’Anonyme de Bordeaux | Distances | |||||
Nom latin | Nom actuel | Altitude (m) | Remarque | Entre chaque étape | À partir d'Arles | |
milles | km | milles | ||||
Mutatio Arnagine | Saint-Gabriel | 8 | 8 | |||
10 | 18 | |||||
Mutatio Bellinto | La Roque, Graveson | |||||
5 | 23 | |||||
Civitas Auenione | Avignon | |||||
5 | 28 | |||||
Mutatio Cypresseta | La Traille, Sorgues | Une incertitude sur la localisation existe | ||||
15 | 43 | |||||
Civitas Arausione | Orange | |||||
13 | 56 | |||||
Mutatio ad Letoce | Bollène | |||||
10 | 66 | |||||
Mutatio Novem Craris[4] | Le Logis de Berre, les Granges Gontardes | |||||
10 | 76 | |||||
Mansio Acuno[4] | Montélimar | |||||
12 | 88 | |||||
Mutatio Bantianis | Bance, Saulce-sur-Rhône | |||||
12 | 100 | |||||
Mutatio Umbenno | Les Battendons, Étoile-sur-Rhône | |||||
8 | 108 | |||||
Civitas Valentia | Valence | |||||
12 | 120 | |||||
Mutatio Cerebelliaca | Sainte-Cerbelle, Ourches | |||||
10 | 130 | |||||
Mansio Augusta | Aouste-sur-Sye | |||||
12 | 142 | |||||
Mutatio Darentiaca | Saillans | |||||
16 | 158 | |||||
Civitas Dea Vocontiorum | Die | |||||
12 | 170 | |||||
Mansio Luco | Luc-en-Diois | |||||
8 | 178 | |||||
Mutatio Vologatis | Beaurieres | Gaura Mons | Montée vers le col de Cabre | |||
8 | 186 | |||||
Mutatio Cambono | La Beaume | |||||
8 | 194 | |||||
Mansio Monte Seleuci | La Bâtie-Montsaléon | |||||
8 | 212 | |||||
Mutatio Dauiano | Veynes ? | |||||
12 | 224 | |||||
Mutatio ad Finem | la Roche-des-Arnauds ? | |||||
11 | 235 | |||||
Mansio Vappinco | Gap | |||||
12 | 247 | |||||
Mansio Catorigas | Chorges | |||||
16 | 263 | |||||
Mansio Ebreduno | Embrun | Ici commencent les Alpes Cottiae | ||||
17 | 280 | |||||
Mutatio Ramae | Champcella | |||||
17 | 297 | |||||
Mansio Byrigante | Briançon | On accède ici à Matrona | Col de Montgenèvre | |||
10 | 307 | |||||
Mutatio Gesdaone | Césanne | |||||
8 | 315 | |||||
Mansio ad Marte | Oulx | |||||
16 | 331 | |||||
Civitas Segussione | Suse | Ici commence l'Italia ! | ||||
12 | 343 | |||||
Mutatio ad Duodecimum | San Didero ou Bruzolo | |||||
12 | 355 | |||||
Mansio ad Fines | Borgata Malano, Avigliano | |||||
8 | 373 | |||||
8 | 391 | |||||
Civitas Taurinis | Turin | |||||
10 | 401 | |||||
Mutatio ad Decimum | entre Settimo et Brandizzo | |||||
12 | 413 | |||||
Mansio Quadratis | Benne Verolengo | |||||
11 | 424 | |||||
Mutatio Ceste | Crescentino | |||||
8 | 442 | |||||
Mansio Rigomago | Trino Vercellese | |||||
10 | 452 | |||||
Mutatio ad Medias | Balzola ou Popolo, Casale Monferrato ? | |||||
13 | 465 | |||||
Mutatio ad Cottias | Cozzo | |||||
12 | 477 | |||||
Mansio Laumello | Lomello | |||||
8 | 485 | |||||
Mutatio Duriis | Dorno | |||||
12 | 497 | |||||
Civitas Ticino | Pavie | |||||
10 | 507 | |||||
Mutatio ad Decimum | Cascina Decima, Lacchiarella | |||||
10 | 517 | |||||
Civitas Mediolanum | Milan | |||||
12 | 529 | |||||
Mansio fluuio Frigido | Cologno-Monzese ? | |||||
De Milan à AquiléeModifier
Itinéraire de l’Anonyme de Bordeaux | Distances | |||||
Nom latin | Nom actuel | Altitude (m) | Remarque | Entre chaque étape | À partir de Milan | |
milles | km | milles | ||||
Mutatio Argentea | Gorgonzola | 10 | 10 | |||
10 | 20 | |||||
Mutatio ponte Aureoli | Pontirolo | |||||
13 | 33 | |||||
Civitas Bergamo | Bergame | |||||
12 | 45 | |||||
Mutatio Tellegate | Telgate | |||||
10 | 55 | |||||
Mutatio Tetellus | Ospitaletto | |||||
10 | 65 | |||||
Civitas Brixa | Brescia | |||||
11 | 76 | |||||
Mansio ad Flexum | Desenzano | |||||
10 | 86 | |||||
Mutatio Beneventum | Ara Decima, Sona | |||||
10 | 96 | |||||
Civitas Verona | Vérone | |||||
10 | 106 | |||||
Mutatio Cadiano | Caldiero | |||||
10 | 116 | |||||
Mutatio Aureos | Fracanzana[5] | |||||
11 | 127 | |||||
Civitas Vincentia | Vicenza | |||||
11 | 138 | |||||
Mutatio ad Finem | Montegalda | |||||
10 | 148 | |||||
Civitas Pataui | Padoue | |||||
12 | 160 | |||||
Mutatio ad Duodecimum | Dolo[6] | |||||
Mutatio ad Nonum | Mestre | 11 | 171 | |||
Civitas Altinum | Altino[7] | |||||
8 | 179 | |||||
Mutatio Sanos | Cessalto | |||||
10 | 189 | |||||
Civitas Concordia | Concordia Sagittaria | |||||
8 | 197 | |||||
Mutatio Apicilia | Latisana[8] | |||||
8 | 215 | |||||
Mutatio ad Undecimum | Chiarisacco, San Giorgio di Nogaro | |||||
11 | 226 | |||||
Civitas Aquileia | Aquilée | |||||
11 | 236 |
D'Aquileia à SirmiumModifier
Itinéraire de l'Anonyme de Bordeaux | Distances | ||||
Nom latin | Nom actuel | Remarque | Entre chaque étape | à partir d'Aquileia | |
milles | km | milles | |||
Mutatio ad Undecimum | prés de Gradisca d'Isonzo | 11 | 11 | ||
Mutatio ad Fornolus | Prvacina (en) | 12 | 23 | ||
Mutatio Castra | Ajdovscina | 12 | 35 | ||
Inde surgunt alpes iulae | ici s'élèvent les alpes Juliennes | ||||
Ad Pirum Summas Alpes | Hrusica | 9 | 44 | ||
Mansio Longatico | Logatec | 10 | 54 | ||
Mutatio ad Nonum | Log pri Brezovici (sh) | 9 | 63 | ||
civitas Emona | Ljubljana | 14 | 77 | ||
Mutatio ad Quartodecimo | Groblje pri Mengšu | 10 | 87 | ||
Mansio Hadrante | Trojane (en) | 13 | 100 | ||
Fines Italiae et Norci | Frontière entre l'Italie et le Norici | ||||
Mutatio ad Medias | Gomilsko (sl) ? | 13 | 113 | ||
Civitas Celeia | Celje | 13 | 126 | ||
Mutatio Lotodos | Stranice | 12 | 138 | ||
Mansio Ragindone | Spodnje Grušovje (en) | 12 | 150 | ||
Mutatio Pultovia | Strazgonjca | 12 | 162 | ||
Civitas Poetouione | Ptuj | 12 | 174 | ||
Transit pontem, intras Pannoniam Inferiorem | Traversée d'un pont, entrée en Pannonie inférieure | ||||
Mutatio Ramista | Formin | 9 | 183 | ||
Mansio Aqua Viva | Petrijanec | 9 | 192 | ||
Mutatio Populis | Bartolovec ? | 10 | 202 | ||
Civitas Iouia | Ludbreg | 9 | 211 | ||
Mutatio Sunista | Kunovec Breg | 9 | 220 | ||
Mutatio Peritur | Draganovec ? | 12 | 232 | ||
Mansio Lentolis | Stari Gradac | 12 | 244 | ||
Mutatio Cardono | Mure ? Donne Dubrave ? | 10 | 254 | ||
Mutatio Cocconis | Sopje | 12 | 266 | ||
Mansio Serota | Virovitica | 10 | 276 | ||
Mutatio Bolentia | Orešac | 10 | 286 | ||
Mansio Maurianis | Donji Miholjac | 9 | 295 | ||
Intras Pannoniam superiorem | Entrée en Pannonie supérieure | ||||
Mutatio Serena | Viljevo | 8 | 303 | ||
Mansio Vereis | Podgajci_Podravski | 10 | 313 | ||
Mutatio Ioulia | Valpovo | 8 | 321 | ||
Muatio Mersella | Petrijevci | 8 | 329 | ||
Civitas Mursa | Osijek | 10 | 339 | ||
Mutatio Leutuoano | Bobota (Croatie) | 12 | 351 | ||
Civitas Cibalis | Vinkovci | 12 | 363 | ||
Muatio Caelena | Orolik | 11 | 374 | ||
Mansio Ulmo | Tovarnik | 11 | 385 | ||
Mutatio Spaneta | Bacinci | 10 | 395 | ||
Mutatio Vedulia | Martinci | 8 | 403 | ||
Civitas Sirmium | Sremska Mitrovica | 8 | 411 |
Fit ab Aquileia Sirmium usque milia CCCCX11, mansiones XVII, mutationes XXXVIII : total entre Aquileia et Sirmium (Mitrovica) 412 milles, 17 haltes et 38 changements
De Sirmium à SofiaModifier
nom actuel | Remarque | distance | à partir de Sirmium | ||
Mutatio Fossis | Šašinci Jarak | 9 | 9 | ||
Civitas Bassianis | Donji Petrovci | 10 | 19 | ||
Mutatio Noviciani | Simanovci ? Krnješevci ou Ašanja ? | 12 | 31 | ||
Mutatio Altına | Surčin | 11 | 42 | ||
Civitas Singiduno | Belgrade | 8 | 50 | ||
Fines Pannoniae et Misiae | Frontière entre Pannonie et Mésie | 50 | |||
Mutatio ad Sextum | Mali Mokri Lug | 6 | 56 | ||
Mutatio Tricornio Castra | Ritopek | 6 | 62 | ||
Matatio ad Sexttum Miliarem | Grocka | 7 | 69 | ||
Civitas Aureo Monte | Stona ? Smederevo | Monsaureus (Mons Aureus, Aureus Mons, Aureo monte) | 6 | 75 | |
Mutatio Vingeio | Vinceia | 6 | 81 | ||
Civitas Margo | Morava | 9 | 90 | ||
Civitas Viminacio | Kostolac | Viminatium (ville légionnaire) | 10 | 100 | |
Ubi Diocletianus occidit Carinum | Où Dioclétien tua Carinus | 100 | |||
Mutatio ad nonum | Nabrje | 9 | 109 | ||
Mansio Munecipio | Kaliste | 9 | 118 | ||
Mutatio Iovis Pago | Veliko Laole | 10 | 128 | ||
Mutatio Bao | Repak ? | 7 | 135 | ||
Mansio Idomo | Medveđa | 9 | 144 | ||
Mutatio as Octavum | Drazmirovac Glogovac | 9 | 153 | ||
Mansio Oromago | Horreum Margi Tjuprija ? Ćuprija | Horreum Margi (Horrea Margi, Orea Margi) | 8 | 161 | |
Finis Myssiae et Asiae | frontière entre Mésie et Asie (province romaine) | 161 | |||
Mutatio Sarmatorum | Paratjin Gornji Vidovac | Sarmatae | 12 | 173 | |
Mutatio Caminitas | Razanj ? | Cametae Cametas | 11 | 184 | |
Mansio Ipompeis | Rutevac | Praesidium Pompei | 9 | 193 | |
Mutatio Rampiana | Draževac Alexinatz | 12 | 205 | ||
Civitas Naisso | Nisch Niš | Naissus | 12 | 217 | |
Mutatio Redicibus | Banja | Radices | 12 | 229 | |
Mutatio Ulmo | Ostrovica (Niška Banja) | mutatio Ulmo (Ulmus) | 7 | 236 | |
Mansio Romansiana | Bela Palanka | Remisiana | 9 | 245 | |
Mutatio Latina | Telovac ? | 9 | 254 | ||
Mansio Turribus | Pirot | Turres | 9 | 263 | |
Mutatio Translitis | près de Dimitrovgrad (Serbie) | 12 | 275 | ||
Mutatio Ballanstra | Kalotina | 10 | 285 | ||
Mansio Meldia | Dragoman | 9 | 294 | ||
Mutatio Scretisca | Kostinbrod | 12 | 306 | ||
Civitas Serdica | Sofia | 11 | 317 |
Fit ab Sirmium Serdica usque milia CCCXIIII, mutationes XXIIII, mansiones XIII Total entre Sirmium (Mitrovica) et Sofia : 314 milles, 24 changements et 13 haltes
De Sofia à IstanbulModifier
nom actuel | remarque | Distance | Depuis Sofia | |
mutatio Extuomne | Kaciljane | 8 | 8 | |
Mansio Buragara | Lesnovo | Bagaraca | 9 | 17 |
Mutatio Sparata | Vakarel | 8 | 25 | |
Mansio Hilica | Ihtiman | 10 | 35 | |
Mutatio Soneio | Trajantor | Porte de Trajan (Succorum claustra = col de Succi) près de l’actuel village de Kapudzik | 8 | 43 |
Fines Daciae et Traciae | frontière entre Dacie et Thrace | 43 | ||
Mutatio Ponte Ucasi | 6 | 49 | ||
Mansio Bona Mansio | 6 | 55 | ||
Mutatio Alusore | Bosulja | 9 | 64 | |
Mansio Bosapare | Sinitevo Tatar Bazarijk | 12 | 76 | |
Mutatio Tugugero | Jaokim Gruevo | 9 | 85 | |
Civitas Filopopuli | Plovdiv | 12 | 97 | |
Mutatio Sernota | Manole | 10 | 107 | |
Mutatio Paramvole | Belozem | 8 | 115 | |
Mansio Cillio | Cerna Gora | 12 | 127 | |
Mutatio Carassura | Rupkite | 9 | 136 | |
Mansio Arzo | Kalugerovo | 11 | 147 | |
Mutatio Palae | 7 | 154 | ||
Mansio Castozobra | Castra Iarba | 11 | 165 | |
Mutatio Rhamis | 7 | 172 | ||
Mansio Burdista | Momkovo | Burdipta | 11 | 183 |
Mutatio Daphabae | 11 | 194 | ||
Mansio Nicae | 9 | 203 | ||
Mutatio Tarpodizo | Buyuk Derbent | 10 | 213 | |
Mutatio Urisio | 7 | 220 | ||
Mansio Virgoles | Lüleburgaz | Bergule | 7 | 227 |
Mutatio Narco | 8 | 235 | ||
Mansio Drizupara | Karistiran | 9 | 244 | |
Mutatio Tipso | 8 | 252 | ||
Mansio Tunorullo | Izirallum Çorlu | 8 | 260 | |
Mutatio Beodizo | 8 | 268 | ||
Civitas Heraclea | Marmaraereğlisi | 9 | 277 | |
Mutatio Baunne | 12 | 289 | ||
Mansio Salambria | Silivri | 10 | 299 | |
Mutatio Callun | Lalos | 10 | 309 | |
Mansio Atyra | Buyuk Chelmejeh | 10 | 319 | |
Mansio Regio | Regium Kutchuk | 12 | 331 | |
Civitas Constantinopoli | Istanbul | 12 | 343 |
Fit a Serdica Constantinopoli milia CCCCXIII, mutationes XII, mansiones XX : Total entre Serdica (Sofia) et Constantinopoli (Istanbul) 413 milles, 12 changements et 20 haltes.
Fit omnis summa a Burdigala Constantinopolim uicies bis centena uiginti unum milia, Stationes CCXXX, Mansiones CXII Grand total entre Bordeaux et Istambul 2221 milles, 230 changements et 112 haltes
Item ambuIavimus Dalmatico et Dalmaticei, Zenofilo Cons. III kal. jun. a Calcidonia. Et reversi sumus Constantinopolim VII kal. jan. Consule- suprascripto. Nous avons voyagé au cours du consulat de Dalmatius et Domitius Zenophilus, laissant la Chalcedonia le et sommes retournés au cours du même consulat à Constantinopoli (Istambul) le . (C'est cette phrase qui confirme que le voyage aller y compris le retour des lieux saints jusqu'à Constantinople s'est déroulé en 333 car c'est cette année que Flavius Dalmatius and Domitius Zenofilus ont été nommés consuls).
A Constantinopoli transis pontum, venis Calcedoniam, ambulas provinciam Bithyniam. Depuis Constantinopoli, traversée du Bosphore , arrivée à Chalcedoine (aujourd'hui Kadıköy) et voyage dans la province de Bithynie.
L'itinéraire continue en suivant des voies romaines.
AnnexesModifier
BibliographieModifier
ÉditionsModifier
- O. Cuntz, Itineraria Romana I, Teubner, Leipzig, 1929.
- JF Samazeuils, Histoire de l'Agenais, du Condomois et de du Bazadais, vol. 1, 1846 (existe sur Google Books)
- M. le Comte de Villeneuve, Statistiques du Département des Bouches-du-Rhône avec Atlas, tome second, 1824 (existe sur Google Books)
ArticlesModifier
- L. Douglass,« A New Look at the Itinerarium Burdigalense », Journal of Early Christian Studies, 4-3, 1996, p. 313-333.
- M. Halbwachs, « La Topographie légendaire des Évangiles en Terre Sainte, Étude de mémoire collective », PUF, 1971, Chapitre premier − Le Pèlerin de Bordeaux.
- J. Elsner, « The Itinerarium burdigalense : Politics and salvation in the geography of Constantine's empire », JRS, 90, 2000, p. 181-195.
- C. Milani, « Strutture formulari nell'Itinerarium Burdigalense (a. 333) », Aevum, 57-1, 1983, p. 99-108.
- S. Weingarten, « Was the Pilgrim from Bordeaux a Woman? A reply to Laurie Douglass », Journal of Early Christian Studies, 7-2, 1999, p. 291-297.
- C. Jung, " Le réseau viaire antique du Tricastin et de la Valdaine : relecture des travaux anciens et données nouvelles", Revue archéologique de Narbonnaise, Presse universitaire de la Méditerranée, 2009, p. 85-113
- P. Leveau " Dynamiques territoriales et subdivisions des cités romaines. À propos des cités d'Avignon et Arles (Gaule Narbonnaise)", Revue archéologique de Narbonnaise Année 2000 Volume 33 Numéro 1 p. 39-46
- L'itinéraire de Bordeaux à Jérusalem[9]
- Archéologie : les voies romaines[10]
- La voie impériale de Narbonne à Carcassonne[11]
- Dynamiques territoriales et subdivisions des cités romaines. À propos des cités d'Avignon et Arles (Gaule Narbonnaise)[12]
Articles connexesModifier
Notes et référencesModifier
- Michel Molin, « Un exemple du développement des transports terrestres à l'époque romaine : l'Aquitaine », Bulletin de l'Association Guillaume Budé, vol. 1, no 1, , p. 53–60 (ISSN 0004-5527, DOI 10.3406/bude.1999.1937, lire en ligne, consulté le 6 juillet 2018)
- Esmonde Cleary, A Simon, « Éauze / Elusa (Gers) », Supplément à la Revue archéologique du centre de la France, vol. 25, no 1, (lire en ligne, consulté le 6 juillet 2018)
- « Archéologie en vidéos : Gers - Ministère de la Culture », sur www.culture.gouv.fr (consulté le 6 juillet 2018)
- Thierry Odiot, Franck Perrin et Michèle Bois, Le Tricastin, cadre géographique et historique, Lyon, Alpara, , 20 p. (ISBN 978-2-916125-26-8, lire en ligne)
- http://fracanzana.com/index.php/hotel/montebello
- http://viaannia.veneto.eu/minisito/ViaAnnia/dettaglio?path=/Company%20Home/Turismo/Preview-OnLine/OnLine/Minisiti/ViaAnnia/EgSambruson&event-menu2level=/Company%20Home/Turismo/Preview-OnLine/OnLine/Minisiti/ViaAnnia&lang=it
- http://www.archeopd.beniculturali.it/index.php?it/159/altino
- http://apicilia.blogspot.fr
- Guillaume ROUSSEL, « Itinéraire de Bordeaux à Jérusalem - 6866 - L'encyclopédie - L'Arbre Celtique », sur www.arbre-celtique.com, (consulté le 13 janvier 2017)
- Lionel Decramer, « Archégéographie en Hérault-Languedoc », sur voies.archeo-rome.com (consulté le 13 janvier 2017)
- Lionel Decramer, « Voies romaines », sur voies.archeo-rome.com (consulté le 13 janvier 2017)
- Philippe Leveau, « Dynamiques territoriales et subdivisions des cités romaines. A propos des cités d'Avignon et Arles (Gaule Narbonnaise) », Revue archéologique de Narbonnaise, vol. 33, no 1, , p. 39–46 (DOI 10.3406/ran.2000.1540, lire en ligne, consulté le 13 janvier 2017)